Luther in een rooms-katholieke kerk?

Jan Dirk Wassenaar en Ingeborg Kriegsman

Dit artikel is met toestemming overgenomen uit ‘Elkkwartaal",

uitgegeven door de Evangelisch-Lutherse synode jaargang 17, nr. 2, juni 2017, p. 20-21.

Aan het oorspronkelijke artikel zijn nog afbeeldingen toegevoegd door Gerrit Twijnstra.

Raam Sint Werenfridus met ‘Luther’ en ‘Bach’

Foto: Maikel Galama

Van 1965 tot 1980 werd de rooms-katholieke parochie van Workum en omstreken gediend door een bijzondere pastoor: J.H. Janning (1915-1980). Hij was niet alleen geestelijke, hij genoot vooral bekendheid als kunstschilder en collectioneur van kerkelijke kunst. In die laatste hoedanigheid tikte hij in Amsterdam gebrandschilderde ramen op de kop die een plaats kregen in de Sint Werenfriduskerk van het stadje aan het IJsselmeer.

Hein Janning begon al jong met tekenen, eerst vooral bloemen en landschappen, later ook madonna’s. Als kapelaan had hij weinig tijd voor zijn hobby, maar als pastoor veranderde dat. Hij volgde cursussen, onder meer bij de Famous Artist School International. In productieve tijden zag hij kans om twee schilderijen per week te maken. Over zijn activiteiten als kunstenaar heeft hij eens gezegd: “Al let ik er bij het maken niet op, toch zijn ze een soort prediking. Er zit iets in van mijn gedachten dat al het schoons, dat er gelukkig nog is, in de natuur door God is gemaakt”. Hij voegde er wel aan toe: “Of de mensen dat er uithalen weet ik niet”.

Als verzamelaar van kerkelijke kunst heeft pastoor Janning de inventaris van de St. Werenfriduskerk flink uitgebreid, nog afgezien van de ingrijpende restauratie van de schilderingen op de gewelven en van de gebrandschilderde ramen waarvoor hij zich inzette. Zijn trots was de prachtig gesneden koorbetimmering uit een kapel in Walingerdorf in het Oost-Duitse gedeelte van de Harz. Deze zeer kostbare lambrisering kreeg een nieuwe plaats in de torenkapel van het Workumer godshuis. Pastoor Janning betaalde alle aankopen van eigen geld dat hij deels verdiend had met verkoop van zijn schilderijen.

Gebrandschilderd

Tot de opvallendste aanwinsten van pastoor Janning behoren vier gebrandschilderde ramen, afkomstig uit Nieuw-Schoonebeek in Drenthe, zijn geboorteplaats. Toen de ramen daar afgedankt werden, was de ondernemende pastoor er als de kippen bij. Twee werden in ‘zijn’ kerk in Workum geplaatst, boven het orgel. De beide andere kregen een plek in de pastorie, waarvoor de pastoor een deel van de buitenmuur liet weghakken. De ramen in de kerk tonen de doop van Jezus in de Jordaan en de uitzending van de discipelen vóór Jezus’ Hemelvaart. Ze waren iets te klein voor de beschikbare ruimte en dat gaf de pastoor gelegenheid om de ramen die hij in Amsterdam had gekocht, met afbeeldingen van Luther en Bach, in de rozetten boven de ramen toe te voegen.

Pastoor Janning

Foto: Leeuwarder Courant 21-04-1971

Aan Trouw-journalist Fred Lammers verklaarde hij destijds: “Ik heb daarmee willen zeggen dat Luther volgens mij helemaal geen ketter is geweest en ten onrechte door de paus in de ban werd gedaan. Het was juist goed dat hij de kerk op fouten heeft gewezen, die er zeker waren. Het is opbouwend als mensen dat doen in plaats van weg te lopen om een nieuwe kerk te stichten. Het was toen ik ertoe overging nogal revolutionair, maar mijn parochianen hebben er geen problemen mee gehad. Dat had wél een gereformeerde mevrouw die hier in die tijd eens kwam. Zij vroeg zich bezorgd af of het geen ‘ontheiliging’ van Luther was. Nu, volgens mij is het tegendeel het geval”. In een interview met een verslaggever van de Leeuwarder Courant zei pastoor Janning ooit: “(...) Maarten Luther is altijd katholiek gebleven. Hij is ook altijd de mis blijven opdragen en ik kan het niet hebben dat hij tot de reformatoren wordt gerekend”. Hij gunde de Reformatie Maarten Luther ook wel, maar de rooms-katholieken hadden volgens hem eveneens recht op hem. “Laten we hem dus maar samen nemen”. Hij was nog niet zo ver dat hij bijvoorbeeld Calvijn en Zwingli zijn kerk zou binnenhalen. “Dat waren reformatoren met wie ‘Rome’ nog niet klaar is”, vertelde hij erbij.

Luther en Bach?

De Vrije Gemeente, Weteringschans 6-8, Amsterdam

De ramen van Luther en Bach die pastoor Janning kocht in Amsterdam waren afkomstig uit de Vrije Gemeente aan de Weteringschans. In dat pand werden tijdens de bouw twintig ramen aangebracht met geleerden, dichters en filosofen: Spinoza, Immanuel Kant, Catharina van Siena, Thomas a Kempis, Luther en Zwingli. Het pand is nu bekend als Paradiso en de ramen zijn jaren geleden verwijderd. Helaas kocht pastoor Janning niet de ramen die hij wilde hebben. Bij de afbeelding van Bach blijkt het te gaan om de heer P.H. Hugenholtz, een van de stichters van de Vrije Gemeente. En Luther? In plaats van Luther kreeg juist Zwingli een plaatsje in de kerk. Blijkbaar wist niemand wie er afgebeeld waren op de ramen...

Petrus Hermanus Hugenholtz

Huldrychus Zwingli

Museum voor Kerkelijke Kunst

Pastoor Janning kreeg steeds meer erkenning en op tal van plaatsen werden exposities van zijn schilderijen gehouden. Zijn collectie kerkelijke kunst groeide uit tot museale proporties. In 1979 vonden de objecten onderdak in een zijkapel van de St. Werenfriduskerk. Het officieuze museum werd steeds verder uitgebreid en een groot deel van de (voormalige) pastorie werd als tentoonstellingsruimte ingericht. In het pand hangt ook een aantal schilderijen van de vroegere bewoner. De doeken werden door medewerking van zijn familie verkregen. De nalatenschap van de pastoor is ondergebracht in een naar hem genoemde stichting. In 1985 werd het Museum voor Kerkelijke Kunst officieel geopend. Helaas is het museum onlangs gesloten, maar er wordt over een doorstart gedacht, in de St. Werenfriduskerk. Wanneer u de kerk bezoekt kunt u dus niet de ramen van Luther en Bach, maar wel die van Zwingli en Hugenholtz bewonderen.